Προς Κορινθίους Α: 15/ιε/3-5
"Διότι παρέδωκα εις εσάς εν πρώτοις εκείνο, το οποίον και παρέλαβον, ότι ο Χριστός απέθανε διά τας αμαρτίας ημών κατά τας γραφάς. και ότι ετάφη, και ότι ανέστη την τρίτην ημέραν κατά τας γραφάς και ότι εφάνη εις στον Κηφάν έπειτα εις τους ΔΩΔΕΚΑ...."
"Διότι παρέδωκα εις εσάς εν πρώτοις εκείνο, το οποίον και παρέλαβον, ότι ο Χριστός απέθανε διά τας αμαρτίας ημών κατά τας γραφάς. και ότι ετάφη, και ότι ανέστη την τρίτην ημέραν κατά τας γραφάς και ότι εφάνη εις στον Κηφάν έπειτα εις τους ΔΩΔΕΚΑ...."
Για πολλούς αυτή η αναφορά στους δώδεκα αποτελεί αιτία σύγχυσης. Ο λόγος είναι ότι, σύμφωνα με την παράδοση, ο Ιούδας πέθανε πριν την σταύρωση και επομένως, εάν αυτή η παράδοση ήταν σωστή, τότε στην παραπάνω αναφορά ο Λόγος του Θεού θα έπρεπε να λέει "έντεκα" αντί για "δώδεκα".
Η παρακάτω έρευνα ξεκινά με την επιβεβαίωση από τις γραφές ότι οι "δώδεκα" του παραπάνω αποσπάσματος είναι οι καλά γνωστοί σε όλους μας δώδεκα οι οποίοι περιλαμβάνανε και τον Ιούδα. Έπειτα συνεχίζουμε με μια λεπτομερή εξέταση των μαρτυριών των ευαγγελίων σχετικά με την εμφάνιση του αναστημένου Χριστού που έγινε το βράδυ της "πρώτης ημέρας της εβδομάδας". Εάν και αυτή η εμφάνιση δεν είναι η εμφάνιση στους δώδεκα, εντούτοις είναι πολύ σημαντική και θα πρέπει να την εξετάσουμε αφού όπως θα δούμε ο Ιούδας ήτανε παρών όταν συνέβη. Πέρα από αυτό, η εξέταση αυτής της εμφάνισης είναι αναγκαία και για την καλή κατανόηση της ευαγγελικής αναφοράς σχετικά με την εμφάνιση στους δώδεκα. Έπειτα, η έρευνα θα συνεχιστεί με την εξέταση της άποψης της παράδοσης καθώς επίσης και της παραγράφου του Ματθαίου 27/κζ/3-5 η οποία συνήθως χρησιμοποιείτε για να την υποστηρίξει. Τέλος το άρθρο θα κλείσει με την εξέταση μίας ακόμα παραγράφου, αυτήν την φορά από το βιβλίο των Πράξεων, που θα μας βοηθήσει να προσδιορίσουμε καλύτερα τον χρόνο θανάτου του Ιούδα.
1. Οι "δώδεκα" της προς Κορινθίους Α 15/ιε/5
Όπως είδαμε σύμφωνα με την παραπάνω παράγραφο της προς Κορινθίους Α 15 ο αναστημένος Χριστός παρουσιάστηκε στους δώδεκα. Για την γεφύρωση της παραπάνω αναφοράς με την παράδοση η οποία διδάσκει ότι ο Ιούδας είχε πεθάνει πριν από την σταύρωση, έχει προταθεί ότι οι δώδεκα της παραπάνω αναφοράς είναι οι παλιοί έντεκα απόστολοι συν τον Ματθία ο οποίος αντικατέστησε τον Ιούδα μετά την ανάληψη του Χριστού (Πράξεις 1/α/26). Παρόλα αυτά, μια τέτοια υπόθεση απορρίπτεται τόσο από τις αναφορές του Λόγου του Θεού σχετικά με τον χρόνο κατά τον οποίο ο Ματθίας συμπεριλήφθη σαν ένας από τους δώδεκα, όσο και από τις αναφορές των ευαγγελίων σχετικά με κάποιες από τις εμφανίσεις του αναστημένου Χριστού. Αλλά ας εξετάσουμε αυτό το θέμα πιο αναλυτικά.
Είναι φανερό ότι δεν αλλάζει η σύνθεση μιας ομάδας παρά μόνο με την αποχώρηση η εισχώρηση ενός μέλους σε αυτή. Η αρχική σύνθεση της ομάδας των δώδεκα μαθητών δίνετε στο κατά Ματθαίο ευαγγέλιο 10/ι/1-4 καθώς επίσης και στο κατά Μάρκο 3/γ/14-18 και στο κατά Λουκά 6/ς/13-16. Στο κατά Λουκά κεφάλαιο 6 για παράδειγμα διαβάζουμε:
Κατά Λουκά 6/ς/13-16
"Και ότε έγεινεν ημέρα, έκραξε τους μαθητάς αυτού. και εξέλεξεν εξ αυτών δώδεκα, τους οποίους και ωνόμασεν αποστόλους. Τον Σίμωνα τον οποίον και ωνόμασεν Πέτρον, και Ανδρέαν τον αδελφόν αυτού, Ιάκωβον και Ιωάννην, Φίλιππον και Βαρθολομαίον, Ματθαίον και Θωμάν, Ιάκωβον τον του Αλφαίου, και Σίμωνα τον καλούμενον Ζηλωτήν, Ιούδαν τον αδελφόν Ιακώβου, και Ιούδαν τον Ισκαριώτην όστις έγινε και προδότης."
"Και ότε έγεινεν ημέρα, έκραξε τους μαθητάς αυτού. και εξέλεξεν εξ αυτών δώδεκα, τους οποίους και ωνόμασεν αποστόλους. Τον Σίμωνα τον οποίον και ωνόμασεν Πέτρον, και Ανδρέαν τον αδελφόν αυτού, Ιάκωβον και Ιωάννην, Φίλιππον και Βαρθολομαίον, Ματθαίον και Θωμάν, Ιάκωβον τον του Αλφαίου, και Σίμωνα τον καλούμενον Ζηλωτήν, Ιούδαν τον αδελφόν Ιακώβου, και Ιούδαν τον Ισκαριώτην όστις έγινε και προδότης."
Όπως είναι φανερό από το παραπάνω απόσπασμα, η αρχική σύνθεση της ομάδας των δώδεκα περιλάμβανε και τον Ιούδα τον Ισκαριώτη. Επομένως οποτεδήποτε συναντούμε την φράση "οι δώδεκα", θα πρέπει να την καταλαβαίνουμε σαν ένα όρο ο οποίος χρησιμοποιείτε για να δηλώσει την ομάδα των παραπάνω ανθρώπων, εκτός και αν έχει υπάρξει κάποια αλλαγή στην σύνθεση αυτής της ομάδος. Σ’ αυτή την τελευταία περίπτωση, όταν η αναφορά είναι σε γεγονότα πριν από την αλλαγή, ο αριθμός "δώδεκα" πρέπει να γίνετε κατανοητός σαν την ομάδα των παραπάνω δώδεκα ανδρών, ενώ όταν η αναφορά είναι σε γεγονότα μετά την αλλαγή η έννοια αυτού του όρου θα πρέπει να προσαρμόζετε ανάλογα. Στην περίπτωση μας, το γεγονός στο οποίο ο Λόγος του Θεού αναφέρετε στην προς Κορινθίους Α 15/ιε/5 είναι η ανάσταση του Ιησού Χριστού και οι εμφανίσεις του οι οποίες την ακολούθησαν. Επομένως η απλή ερώτηση η οποία πρέπει να γίνει είναι η εξής: ποιά ήταν η σύνθεση της ομάδας των δώδεκα κατά την ανάσταση του Χριστού και κατά τις εμφανίσεις του που την ακολούθησαν; Ήταν ο Ματθίας ένας από τους δώδεκα από εκείνη την στιγμή η όχι; Ο ακριβής χρόνος και η διαδικασία η οποία ακολουθήθηκε για να συμπεριληφθεί ο Ματθίας στην ομάδα των υπολοίπων έντεκα αποστόλων δίνετε στις Πράξεις 1/α/15-26. Από αυτό το απόσπασμα μαθαίνουμε ότι κάποια στιγμή μεταξύ της ημέρας που ο Χριστός αναλήφθηκε και της ημέρας της Πεντηκοστής, ο Πέτρος πρότεινε την αντικατάσταση του Ιούδα με κάποιον άλλον. Οι υποψήφιοι ήτανε δυο: ο ένας ήταν ο Ιωσήφ ο καλούμενος Βαρσάβας και ο άλλος ο Ματθίας. Πως έγινε η επιλογή και ποιος τελικά επιλέγει μας το λένε οι Πράξεις 1/α/24-26:
Πράξεις 1/α/24-26
"Και προσευχηθέντες είπον, Συ Κύριε, καρδιογνώστα πάντων, ανάδειξον εκ των δυο τούτων ένα όντινα εξέλεξας, διά να λάβει την μέριδα της διακονίας ταύτης και αποστολής, εκ της οποίας εξέπεσεν ο Ιούδας διά να απέλθει εις τον τόπον αυτου. Και έδωκαν τους κλήρους αυτών. και έπεσεν ο κλήρος εις τον Ματθίαν, ΚΑΙ ΣΥΓΚΑΤΕΨΗΣΘΗ (τότε μόνο και όχι από πιο πριν) μετά των έντεκα αποστόλων"
"Και προσευχηθέντες είπον, Συ Κύριε, καρδιογνώστα πάντων, ανάδειξον εκ των δυο τούτων ένα όντινα εξέλεξας, διά να λάβει την μέριδα της διακονίας ταύτης και αποστολής, εκ της οποίας εξέπεσεν ο Ιούδας διά να απέλθει εις τον τόπον αυτου. Και έδωκαν τους κλήρους αυτών. και έπεσεν ο κλήρος εις τον Ματθίαν, ΚΑΙ ΣΥΓΚΑΤΕΨΗΣΘΗ (τότε μόνο και όχι από πιο πριν) μετά των έντεκα αποστόλων"
Η λέξη "συγκαταψηφίζω" είναι η λέξη την οποία χρησιμοποιεί και το αρχαιοελληνικό κείμενο σ’ αυτόν τον στίχο. Σε αντίθεση με την έννοια την οποία το ρήμα "ψηφίζω" έχει σήμερα, στην Καινή Διαθήκη σημαίνει "μετρώ1", "λογαριάζω". Αυτό είναι φανερό από την χρήση της λέξης αυτής στην Καινή Διαθήκη. Έτσι αυτή η λέξη χρησιμοποιείτε στο κατά Λουκά 14/ιδ/28 όπου η μετάφραση του Βάμβα λέει:
Κατά Λουκά 14/ιδ/28
"Διότι τις εξ ημών, θέλων να οικοδομήσει πύργο, δεν κάθητε πρώτον και λογαριάζει (αρχαιόελληνικό κείμενο: "ψηφίζει") την δαπάνην, αν έχει τα αναγκαία διά να τελειώσει αυτόν;"
"Διότι τις εξ ημών, θέλων να οικοδομήσει πύργο, δεν κάθητε πρώτον και λογαριάζει (αρχαιόελληνικό κείμενο: "ψηφίζει") την δαπάνην, αν έχει τα αναγκαία διά να τελειώσει αυτόν;"
Επίσης χρησιμοποιείται στο καλά γνωστό απόσπασμα της Αποκάλυψης 13 :
Αποκάλυψη 13/ιγ/18
"Εδώ είναι η σοφία. όστις έχει τον νουν, ας λογαριάσει (στο αρχαιοελληνικό κείμενο: "ψηφισάτω") τον αριθμόν του θηρίου......."
"Εδώ είναι η σοφία. όστις έχει τον νουν, ας λογαριάσει (στο αρχαιοελληνικό κείμενο: "ψηφισάτω") τον αριθμόν του θηρίου......."
Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι το ρήμα "συγκαταψηφίζω" σημαίνει "λογαριάζω μαζί (συν)" Επομένως στην περίπτωση μας όταν ο Λόγος του Θεού λέει ότι ο Ματθίας "συγκατεψηφίσθη μετά των ένδεκα αποστόλων" αυτό σημαίνει ότιεκείνη την στιγμή και όχι πιο πριν προστέθηκε στους έντεκα απόστολους, "λογαριάστηκε μαζί", σαν ένας από αυτούς. Με την σειρά του αυτό σημαίνει ότι δεν είχε λογαριαστεί νωρίτερα.
Από όλα αυτά, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όταν ο Λόγος του Θεού χρησιμοποιεί τον όρο "οι δώδεκα" και η αναφορά είναι σε γεγονότα πριν τις Πράξεις 1/α/26, αυτό που εννοείτε είναι οι δώδεκα που είδαμε στο κατά Λουκά 6/ς/13 και οι οποίοι συμπεριλαμβάνανε τον Ιούδα. Από την άλλη μεριά, όταν αυτή η φράση χρησιμοποιείτε αναφορικά με γεγονότα τα οποία συνέβησαν μετά τον "συγκαταψηφισμό" του Ματθία, τότε αυτό το οποίο εννοείτε είναι η καινούργια σύνθεση της ομάδας των δώδεκα που αντί για τον Ιούδα περιλάμβανε τον Ματθία2. Έχοντας αυτά κατά νου, δεν θα πρέπει να έχουμε κανένα πρόβλημα να καταλάβουμε τι εννοείτε με την φράση "εις τους δώδεκα" της προς Κορινθίους Α 15. Αφού η αντίστοιχη παράγραφος αναφέρετε σε γεγονότα τα οποία έγιναν πριν ο Ματθίας λογιστεί σαν ένας από τους δώδεκα, η φράση εκείνη της προς Κορινθίους Α αναφέρετε στους γνωστούς δώδεκα (κατά Λουκά 6/ς/13) οι οποίοι συμπεριλαμβάνανε και τον Ιούδα.
Περισσότερες αποδείξεις σχετικά με την παρουσία του Ιούδα μετά την ανάσταση παρέχονται από τις μαρτυρίες των ευαγγελίων αναφορικά με δυο από τις εμφανίσεις του αναστημένου Χριστού.
2. Η εμφάνιση κατά "την εσπέραν της πρώτης της εβδομάδος"
Η εμφάνιση του Χριστού η οποία συνέβη το βράδυ της πρώτης ημέρας της εβδομάδας, δηλαδή το βράδυ της ημέρας που εμείς αποκαλούμε σήμερα Κυριακή του Πάσχα, περιγράφετε σε τρία από τα ευαγγέλια. Για την καλύτερη κατανόηση του θέματος θα πρέπει να εξετάσουμε κάθε μια από τις αναφορές αυτές ξεχωριστά, και για να αρχίσουμε θα πάμε στο κατά Ιωάννη ευαγγέλιο.
2.1 Η μαρτυρία του κατά Ιωάννη
Η μαρτυρία του κατά Ιωάννη αναφορικά με την υπό συζήτηση εμφάνιση του αναστημένου Χριστού δίνετε στο κεφάλαιο 20:
Κατά Ιωάννη 20/κ/19
"Το εσπέρας λοιπόν της ημέρας εκείνης, της πρώτης της εβδομάδος, ενώ αι θύραι ήσαν κεκλεισμένε, όπου οι μαθηταί ήσαν συνηγμένοι διά τον φόβον των Ιουδαίων, ήλθεν ο Ιησούς και εστάθη εις το μέσον, και λέγει προς αυτούς, Ειρήνη υμίν."
"Το εσπέρας λοιπόν της ημέρας εκείνης, της πρώτης της εβδομάδος, ενώ αι θύραι ήσαν κεκλεισμένε, όπου οι μαθηταί ήσαν συνηγμένοι διά τον φόβον των Ιουδαίων, ήλθεν ο Ιησούς και εστάθη εις το μέσον, και λέγει προς αυτούς, Ειρήνη υμίν."
Αν και αυτός ο στίχος δεν λέει ποιοι από τους μαθητές ήταν παρόντες σ’ αυτήν την εμφάνιση, ο στίχος 24 του ίδιου κεφαλαίου μας λέει ποιος δεν ήταν παρών:
Κατά Ιωάννη 20/κ/24
"Θωμάς δε, εις εκ των δώδεκα, ο λεγόμενος Δίδυμος, ΔΕΝ ήτο μετ’ αυτών ότε ήλθεν ο Ιησούς"
"Θωμάς δε, εις εκ των δώδεκα, ο λεγόμενος Δίδυμος, ΔΕΝ ήτο μετ’ αυτών ότε ήλθεν ο Ιησούς"
Από τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Θωμάς δεν ήταν παρών στην εμφάνιση που έγινε το βράδυ της πρώτης ημέρας της εβδομάδας. Αυτή η πληροφορία έχει πολύ μεγάλη σημασία για την ορθή κατανόηση των αντίστοιχων αναφορών του Μάρκου και του Λουκά και θα πρέπει να την κρατήσουμε στο μυαλό μας.
2.2 Η μαρτυρία του κατά Λουκά
Έχοντας εξετάσει την μαρτυρία του κατά Ιωάννη, ας εξετάσουμε τώρα και την μαρτυρία του κατά Λουκά. Τα τέσσερα ευαγγέλια αλληλοσυμπληρώνονται μεταξύ τους και για να έχει κανείς μια ολοκληρωμένη εικόνα θα πρέπει να εξετάσει όλες τις διαθέσιμες αναφορές κάνοντας σίγουρο ότι όλες αναφέρονται στο ίδιο γεγονός. Πραγματικά, ένας από τους πιο συχνούς λόγους λαθών στην ορθοτόμηση του Λόγου του Θεού είναι η σύγχυση ομοίων πραγμάτων σαν ταυτόσημων. Όντως, δεν είναι καθόλου απαραίτητο επειδή δυο αποσπάσματα διαφορετικών ευαγγελίων περιγράφουν κάτι παρόμοιο (π.χ. την θεραπεία ενός τυφλού) αυτά να αναφέρονται και στο ίδιο γεγονός. Το κατά πόσο αυτό συμβαίνει η όχι μπορεί και πρέπει να προσδιοριστεί έπειτα από μια προσεκτική εξέταση των συμφραζομένων των αντίστοιχων χωρίων.
Επιστρέφοντας στο θέμα μας, η μαρτυρία του κατά Λουκά ευαγγελίου σχετικά με την εμφάνιση του Ιησού Χριστού η οποία συνέβη το βράδυ της πρώτης ημέρας της εβδομάδας, δίνετε στο κεφάλαιο 24. Ο στίχος 1 μας πληροφορεί ότι βρισκόμαστε στην πρώτη ημέρα της εβδομάδας. Έπειτα ο στίχος 13 μας λέει ότι δύο από τους μαθητές3 "επορεύοντο ΕΝ ΑΥΤΗ ΤΗ ΗΜΕΡΑ [δηλαδή την πρώτη μέρα της εβδομάδας] εις κώμιν ονομαζόμενη Εμμαούς, απέχουσαν εξήκοντα στάδια4από Ιερουσαλήμ." Καθώς προχωρούσανε για τους Εμμαούς, ενώθηκε μαζί τους ο Ιησούς και οι στίχοι 15-31 μας δίνουν μια περιγραφή της υπέροχης κοινωνίας την οποία είχανε μαζί και πως στο τέλος "διηνοίχθησαν οι οφθαλμοί (τους) και εγνώρισαν αυτόν. και αυτός έγεινεν άφαντος απ’ αυτών" (στίχος 31). Όταν η παρέα των δυο μαθητών και του Ιησού έφτασε στους Εμμαούς "πλησίαζε η εσπέρα" δηλαδή πλησίαζε το βράδυ όπως ο στίχος 29 μας λέει. Αφού αναγνωρίσανε τον Ιησού αυτοί οι δύο μαθητές "σηκωθέντες τη αυτή ώρα, υπέστρεψαν εις Ιερουσαλήμ, και εύρον συνηθροισμένους τους ΕΝΔΕΚΑ και τους μετ’ αυτών οίτινες έλεγον, ότι όντως ανέστη ο Κύριος, και εφάνη εις τον Σίμωνα." Ανακαλώντας στην μνήμη μας ότι οι Εμμαοί δεν ήτανε παρά 11 χιλιόμετρα από την Ιερουσαλήμ και ότι όταν έφτασαν σ’ αυτούς οι δυο μαθητές με τον Χριστό "πλησίαζε η εσπέρα [δηλαδή το βράδυ]", αλλά δεν ήταν ακόμη εσπέρα, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όταν οι δυο μαθητές φτάσανε στην Ιερουσαλήμ ήτανε πια βράδυ, "το εσπέρας της πρώτης της εβδομάδας5". Το τι συνέβη εκείνο το βράδυ περιγράφετε στους στίχους 33-36:
Κατά Λουκά 24/κδ/33-36
"σηκωθέντες τη αυτή ώρα, υπέστρεψαν εις Ιερουσαλήμ, και εύρον συνηθροισμένους τους ΕΝΔΕΚΑ και τους μετ’ αυτών οίτινες έλεγον, ότι όντως ανέστη ο Κύριος, και εφάνη εις τον Σίμωνα. Και αυτοί διηγούντο τα εν τη οδό και πως εγνωρίσθη εις αυτούς ενώ έκοπτε τον άρτον. Eνώ δε ελάλουν ταύτα, αυτός ο Ιησούς εστάθη εν μέσω αυτών, και λέγει προς αυτούς, Ειρήνη υμιν"
"σηκωθέντες τη αυτή ώρα, υπέστρεψαν εις Ιερουσαλήμ, και εύρον συνηθροισμένους τους ΕΝΔΕΚΑ και τους μετ’ αυτών οίτινες έλεγον, ότι όντως ανέστη ο Κύριος, και εφάνη εις τον Σίμωνα. Και αυτοί διηγούντο τα εν τη οδό και πως εγνωρίσθη εις αυτούς ενώ έκοπτε τον άρτον. Eνώ δε ελάλουν ταύτα, αυτός ο Ιησούς εστάθη εν μέσω αυτών, και λέγει προς αυτούς, Ειρήνη υμιν"
Αφού αυτή η εμφάνιση έγινε το βράδυ της πρώτης ημέρας της εβδομάδας, είναι επομένως ίδια με εκείνη στην οποία αναφέρετε ο Ιωάννης. Έτσι οι εμφανίσεις οι οποίες περιγράφονται από τους Ιωάννη και Λουκά δεν είναι μόνο όμοιες αλλά και ταυτόσημες. Παρόλα αυτά ενώ ο Ιωάννης μας είπε ότι ο Θωμάς δεν ήταν παρών σ’ αυτήν την εμφάνιση, χωρίς να μας πει ποιος ήταν παρών, ο Λουκάς προσθέτει στην γνώση μας λέγοντας μας ότι παρόντες σ’ αυτήν την εμφάνιση ήτανε "οι ΕΝΔΕΚΑ και οι μετ’ αυτών". Για χρόνια συνήθιζα να διαβάζω αυτήν την παράγραφο νομίζοντας ότι το κείμενο μιλάει για έντεκα επειδή ο Ιούδας ήτανε ήδη νεκρός όπως η παράδοση διδάσκει. Όμως, το απόσπασμα από τον Ιωάννη το οποίο διαβάσαμε προηγούμενα, δείχνει ότι ο απών από αυτήν την εμφάνιση δεν ήτανε ο Ιούδας αλλά Ο ΘΩΜΑΣ. Με την σειρά του αυτό σημαίνει ότι ο Ιούδας ήτανε παρών σ’ αυτή την εμφάνιση και είδε τον αναστημένο Χριστό. Αυτό επιβεβαιώνει και την μαρτυρία της προς Κορινθίους Α 15 σύμφωνα με την οποία ο Ιούδας ήτανε ζωντανός και μετά την ανάσταση.
2.3 Η μαρτυρία του κατά Μάρκου
Η μαρτυρία του κατά Μάρκου σχετικά με την εμφάνιση του αναστημένου Χριστού που συνέβη "το εσπέρας της πρώτης (ημέρας) της εβδομάδας" επιβεβαιώνει τα συμπεράσματα στα οποία έχουμε καταλήξει μέχρι τώρα μετά την εξέταση των μαρτυριών του κατά Ιωάννη και του κατά Λουκά.
Κατά Μάρκο 16/ις/9-13
"Αφού δε ανέστη το πρωί της πρώτης της εβδομάδος, εφάνη πρώτον εις την Μαρία την Μαγδαληνήν, εξ ης είχεν εκβάλει επτά δαιμόνια. Εκείνη ύπηγε και απήγγειλε προς εκείνους οίτινες είχον σταθεί μετ’ αυτού, ενώ επένθουν και έκλαιον. Και εκείνοι, ακούσαντες ότι ζει και εθεάθη υπ’ αυτής δεν επίστευσαν. Μετά δε ταύτα εφανερώθη εν άλλη μορφή εις δυο εξ’ αυτών, ενώ περιεπάτουν και επορεύοντο εις τον αγρόν. Και εκείνοι υπήγαν και απήγγειλαν προς τους λοιπούς αλλ’ ουδέ εις εκείνους επίστευσαν."
"Αφού δε ανέστη το πρωί της πρώτης της εβδομάδος, εφάνη πρώτον εις την Μαρία την Μαγδαληνήν, εξ ης είχεν εκβάλει επτά δαιμόνια. Εκείνη ύπηγε και απήγγειλε προς εκείνους οίτινες είχον σταθεί μετ’ αυτού, ενώ επένθουν και έκλαιον. Και εκείνοι, ακούσαντες ότι ζει και εθεάθη υπ’ αυτής δεν επίστευσαν. Μετά δε ταύτα εφανερώθη εν άλλη μορφή εις δυο εξ’ αυτών, ενώ περιεπάτουν και επορεύοντο εις τον αγρόν. Και εκείνοι υπήγαν και απήγγειλαν προς τους λοιπούς αλλ’ ουδέ εις εκείνους επίστευσαν."
Αυτοί οι δυο είναι οι δυο μαθητές οι οποίο πηγαίνανε στους Εμμαούς και που επίσης συναντήσαμε και στον Λουκά. Η φράση "εν άλλη μορφή" δείχνει την μεταβλητότητα του αναστημένου σώματος του Ιησού.
Κατά Μάρκο 16/ις/14
"Υστερον εφάνη εις τους ΕΝΔΕΚΑ ενώ εκάθηντο εις την τράπεζαν και ωνείδισε την απιστίαν αυτών και σκληροκαρδίαν, διότι δεν επίστευασαν εις τους ιδόντας αυτόν αναστάντα"
"Υστερον εφάνη εις τους ΕΝΔΕΚΑ ενώ εκάθηντο εις την τράπεζαν και ωνείδισε την απιστίαν αυτών και σκληροκαρδίαν, διότι δεν επίστευασαν εις τους ιδόντας αυτόν αναστάντα"
Αυτό το απόσπασμα, το οποίο και αυτό αναφέρετε στην εμφάνιση κατά το βράδυ της πρώτης ημέρας της εβδομάδας μιλάει ξανά για ΕΝΔΕΚΑ. Γνωρίζοντας ότι ο απών ήτανε ο Θωμάς είναι ξεκάθαρο ότι ο Ιούδας ήτανε παρών.
Από όλα τα παραπάνω είναι ξεκάθαρο ότι ο Ιούδας ήτανε ζωντανός και είδε τον αναστημένο Χριστό. Επομένως δεν είναι καθόλου παράξενο ότι η προς Κορινθίους Α 15 μιλάει για μια εμφάνιση στους δώδεκα. Ακόμα και εάν δεν υπήρχε καμία αναφορά στην προς Κορινθίους Α σχετικά με κάποια εμφάνιση στους δώδεκα, μια προσεκτική εξέταση των ευαγγελίων θα μπορούσε πολύ εύκολα να αποδείξει ότι ο Ιούδας ήτανε ακόμα ζωντανός μετά την σταύρωση.
3. Η εμφάνιση στους δώδεκα
Μετά από όλη την παραπάνω ανάλυση ο αναγνώστης μπορεί να αναρωτηθεί: που είναι η εμφάνιση στους δώδεκα; Εάν και δεν είναι αναγκαίο για κάθε μια από τις εμφανίσεις του αναστημένου Χριστού που ο Λόγος του Θεού αναφέρει στην προς Κορινθίους Α να υπάρχει και μια μαρτυρία των ευαγγελίων, η εμφάνιση στους δώδεκα αναφέρετε και σε ένα από τα ευαγγέλια: στο κατά Ιωάννη.
Κατά Ιωάννη 20/κ/24
"Θωμάς δε, εις εκ των δώδεκα, ο λεγόμενος Δίδυμος, δεν ήτο μετ’ αυτών όταν ήλθεν ο Ιησούς"
"Θωμάς δε, εις εκ των δώδεκα, ο λεγόμενος Δίδυμος, δεν ήτο μετ’ αυτών όταν ήλθεν ο Ιησούς"
Η φράση "μετ’ αυτών" αναφέρετε στους μαθητές οι οποίοι ήτανε παρόντες κατά την εμφάνιση το βράδυ "της πρώτης της εβδομάδας" (κατά Ιωάννη 20/κ/19). Σύμφωνα και με τις άλλες ευαγγελικές αναφορές σ’ εκείνη την εμφάνιση εκτός από τον Θωμά όλοι οι υπόλοιποι έντεκα ήταν παρόντες.
Κατά Ιωάννη 20/κ/25-26
"Ελεγον λοιπόν προς αυτόν οι άλλοι μαθηταί, είδομεν τον Κύριον. Ο δε είπε προς αυτούς, Εάν δεν ίδω εν ταις χερσίν αυτού τον τύπον των ήλων, και βάλω τον δακτυλόν μου εις τον τύπον των ήλων, και βάλω την χείρα μου εις την πλευράν αυτού, δεν θέλω πιστεύσει. Και μεθ’ ημέρας οκτώ πάλιν ήσαν έσω οι μαθηταί αυτού, και Θωμάς μετ’ αυτών. Ερχεται ο Ιησούς ενώ αι θυραί ήσαν κεκλεισμέναι, και εστάθη εις το μέσον και είπεν Ειρήνη υμιν"
"Ελεγον λοιπόν προς αυτόν οι άλλοι μαθηταί, είδομεν τον Κύριον. Ο δε είπε προς αυτούς, Εάν δεν ίδω εν ταις χερσίν αυτού τον τύπον των ήλων, και βάλω τον δακτυλόν μου εις τον τύπον των ήλων, και βάλω την χείρα μου εις την πλευράν αυτού, δεν θέλω πιστεύσει. Και μεθ’ ημέρας οκτώ πάλιν ήσαν έσω οι μαθηταί αυτού, και Θωμάς μετ’ αυτών. Ερχεται ο Ιησούς ενώ αι θυραί ήσαν κεκλεισμέναι, και εστάθη εις το μέσον και είπεν Ειρήνη υμιν"
Ποιοί ήταν οι μαθητές οι οποίοι ήταν παρόντες σ’ αυτήν την εμφάνιση; Ήτανε οι έντεκα συν τον Θωμά δηλαδή "οι δώδεκα". Είναι φανερό ότι είναι αυτή η εμφάνιση στην οποία αναφέρεται ο Λόγος του Θεού στην προς Κορινθίους Α.
Έχοντας επιβεβαιώσει από τα παραπάνω την εμφάνιση στους δώδεκα και ότι ο Ιούδας ήτανε παρών όταν συνέβη, θα συνεχίσουμε τώρα με την εξέταση ενός αποσπάσματος η παρανόηση του οποίου ευθύνεται για την παράδοση σύμφωνα με την οποία ο Ιούδας πέθανε πριν την σταύρωση.
4. Κατά Ματθαίο 27/κζ/3-5
Το απόσπασμα το οποίο παραδοσιακά χρησιμοποιείτε για την υποστήριξη της άποψης που θέλει τον Ιούδα νεκρό πριν την σταύρωση βρίσκεται στον Ματθαίο 27 όπου αρχίζοντας από τον στίχο 1 διαβάζουμε:
Κατά Ματθαίο 27/κζ/1-8, 11
"Οτε δε έγινε πρωί, συνεβουλεύθησαν πάντες οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι του λαού κατά του Ιησού διά να θανατώσωσιν αυτόν. Και δέσαντες αυτόν, έφεραν και παρέδωκαν αυτόν εις τον Πόντιον Πιλάτον τον ηγεμόνα. Τότε ιδών ο Ιούδας ο παραδώσας αυτόν ότι κατεδικάσθη, μεταμεληθείς επέστρεψε τα τριάκοντα αργύρια εις τους πρεσβυτέρους, λέγων Ημαρτον παραδόσας αίμα αθώoν. Οι δε είπων, Τι προς ημάς; συ όψει. Και ρίψας τα αργύρια εν τω ναώ, ανεχώρησε. και απελθών εκρεμάσθη. Οι δε αρχιερείς λαβόντες τα αργύρια είπων, Δεν είναι συγκεχωρημένον να βάλωμεν αυτά εις το θησαυροφυλακίον. διότι είναι τιμή αίματος. Και συμβουλευθέντες ηγόρασαν με αυτά τον αγρόν του κεραμέως, διά να ενταφιάζονται εκεί οι ξένοι. Διά τούτο ονομάσθη ο αγρός εκείνος αγρός αίματος, εως την σήμερον. Τότε επληρώθη το ρηθέν διά Ιερεμιού του προφήτου, λέγοντος, "Και έλαβον τα τριάκοντα αργύρια, την τιμή του εκτιμηθέντος, τον οποίον εξετίμησαν από των υιών Ισραήλ, και έδωκαν αυτά εις τον αγρόν του κεραμέως καθώς μοι παράγγειλεν ο Κύριος. Ο δε Ιησούς εστάθη έμπροσθεν του ηγεμόνος........"
"Οτε δε έγινε πρωί, συνεβουλεύθησαν πάντες οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι του λαού κατά του Ιησού διά να θανατώσωσιν αυτόν. Και δέσαντες αυτόν, έφεραν και παρέδωκαν αυτόν εις τον Πόντιον Πιλάτον τον ηγεμόνα. Τότε ιδών ο Ιούδας ο παραδώσας αυτόν ότι κατεδικάσθη, μεταμεληθείς επέστρεψε τα τριάκοντα αργύρια εις τους πρεσβυτέρους, λέγων Ημαρτον παραδόσας αίμα αθώoν. Οι δε είπων, Τι προς ημάς; συ όψει. Και ρίψας τα αργύρια εν τω ναώ, ανεχώρησε. και απελθών εκρεμάσθη. Οι δε αρχιερείς λαβόντες τα αργύρια είπων, Δεν είναι συγκεχωρημένον να βάλωμεν αυτά εις το θησαυροφυλακίον. διότι είναι τιμή αίματος. Και συμβουλευθέντες ηγόρασαν με αυτά τον αγρόν του κεραμέως, διά να ενταφιάζονται εκεί οι ξένοι. Διά τούτο ονομάσθη ο αγρός εκείνος αγρός αίματος, εως την σήμερον. Τότε επληρώθη το ρηθέν διά Ιερεμιού του προφήτου, λέγοντος, "Και έλαβον τα τριάκοντα αργύρια, την τιμή του εκτιμηθέντος, τον οποίον εξετίμησαν από των υιών Ισραήλ, και έδωκαν αυτά εις τον αγρόν του κεραμέως καθώς μοι παράγγειλεν ο Κύριος. Ο δε Ιησούς εστάθη έμπροσθεν του ηγεμόνος........"
Πάρα πολύ συχνά διαβάζουμε αυτήν την παράγραφο με την ιδέα ότι ο δεσμός ο οποίος συνδέει τα παραπάνω γεγονότα είναι χρονικός (δηλαδή: αυτό συνέβη πρώτο, αυτό δεύτερο, τρίτο κτλ). Όμως ο χρονικός δεσμός είναι μόνο ένας από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μπορούμε να συνδέσουμε διάφορα γεγονότα. Στην πραγματικότητα, είναι πολύ συνηθισμένο όταν περιγραφούμε κάτι πολύ σημαντικό, αντί να κάνουμε συνεχείς αναφορές σε αλλά γεγονότα μικρότερης σημασίας, να τα περιγραφούμε ανοίγοντας σύντομες παρενθέσεις. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουμε την συνεχή αφαίρεση της προσοχής του αναγνώστη η ακροατή μας από το γεγονός το οποίο θεωρούμε σαν το κεντρικό θέμα της αφήγησης μας. Αυτό ακριβώς είναι το οποίο συμβαίνει και με το παραπάνω απόσπασμα. Το κεντρικό θέμα του κατά Ματθαίου 27 δεν είναι ο Ιούδας και το τέλος του αλλά ο Ιησούς Χριστός και το πάθος του. Αυτό είναι το οποίο θέλει ο Λόγος του Θεού να υπογραμμίσει και αυτή είναι η περιγραφή την οποία ο Λόγος του Θεού κάνει ακολουθώντας μια χρονική ακολουθία. Επομένως, πέρα από την ιστορία του κεντρικού προσώπου δηλαδή του Ιησού Χριστού, οι ιστορίες άλλων προσώπων και γεγονότων, αναγκαστικά θα πρέπει να γίνουν σε σύντομες παρενθέσεις. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με τα γραφόμενα αναφορικά με τον Ιούδα στο παραπάνω απόσπασμα. Οι στίχοι 1 και 2 μας λένε ότι ο Ιησούς παραδόθηκε από τους αρχιερείς και τους πρεσβυτέρους του λαού στον Πόντιο Πιλάτο. Έπειτα ο στίχος 3 ανοίγει μια παρένθεση για να μας πει τι συνέβη στον Ιούδα. Αυτή η παρένθεση συνεχίζετε μέχρι τον στίχο 5. Έτσι μαθαίνουμε ότι ο Ιούδας όταν είδε ότι ο Ιησούς καταδικάστηκε, μετάνιωσε και επέστρεψε τα τριάντα αργύρια. Επειδή οι πρεσβύτεροι δεν τα δεχτήκανε, τα έριξε κάτω και έφυγε. Τελικά αυτοκτόνησε. Αυτά τα γεγονότα αν και περιγράφονται σε χρονική ακολουθία σχετικά με το τι συνέβη στον Ιούδα (δηλαδή πρώτα μετάνιωσε, μετά επέστρεψε τα αργύρια και μετά αυτοκτόνησε) ΔΕΝ περιγράφονται σε χρονική ακολουθία σχετικά με το τι συνέβη στον Ιησού. Είναι απλώς μια παρένθεση η οποία εξηγεί το τι συνέβη στον Ιούδα. Η αναφορά δεν γίνετε με βάση το ΠΟΤΕ έγιναν αυτά αλλά με βάση το ΤΙ έγινε.
Ο παρενθετικός χαρακτήρας αυτών των στίχων γίνετε ακόμη πιο ξεκάθαρος από τους στίχους 6-10 οι οποίοι μας λένε το τι έγινε με τα τριάντα αργύρια. Έτσι σύμφωνα με το απόσπασμα αυτό οι αρχιερείς πήρανε τα τριάντα αργύρια και αφού κάνανε συμβούλιο, αγοράσανε με αυτά τον αγρό του κεραμέως. Είναι προφανές ότι για να καταλήξουνε να αγοράσουνε τον αγρό, έπρεπε να πάνε στην αγορά, να βρούνε κάποιον ο οποίος θα ήτανε πρόθυμος να πουλήσει ένα αγρό, να επισκεφτούνε τον αγρό για να δούναι αν τους κάνει, να αποφασίσουνε σχετικά με το κατά πόσο θα τον αγοράσουνε η όχι, να συμφωνήσουνε στην τιμή και τελικά να φτιάξουν τα σχετικά συμβόλαια6. Όσοι έχουν κάποια σχετική πείρα γνωρίζουνε ότι μόνο για να βρει κάποιος το κατάλληλο ακίνητο χρειάζονται πολλές ημέρες, εβδομάδες και πολλές φορές μήνες. Εάν λοιπόν διαβάζαμε αυτήν την παρενθετική παράγραφο όπως πολλοί από μας διαβάζουνε εκείνη που προηγήθηκε και αναφέρετε στον Ιούδα, τότε θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι όσο ο Ιησούς ήτανε μπροστά στον Πόντιο Πιλάτο (στίχοι 1-2) ο Ιούδας μετάνιωσε, επέστρεψε τα χρήματα και κρεμάστηκε, οι αρχιερείς πήρανε τα χρήματα, κάνανε συμβούλιο, βρήκαν κάποιο πρόθυμο να πουλήσει έναν αγρό, είδαν τον αγρό, συμφώνησαν να τον αγοράσουνε και κάνανε τα συμβόλαια. Όλα αυτά είναι φυσικά αδύνατο να έγιναν όσο ο Ιησούς βρισκότανε μπροστά στον Πιλάτο και μάλιστα χωρίς αυτός να του έχει κάνει καμία ερώτηση7. Πέρα από αυτό μία ερμηνεία σαν και αυτή θα συναντούσε τεράστιες δυσκολίες με τις αναφορές των άλλων ευαγγελίων και της προς Κορινθίους Α που δείχνουν ότι ο Ιούδας ήτανε ζωντανός μετά την ανάσταση. Αλλά τα πράγματα δεν είναι έτσι. Το κεντρικό θέμα του Λογού του Θεού στον Ματθαίο 27 είναι το πάθος του Ιησού Χριστού. Έτσι άλλες αναφορές θα πρέπει να συζητηθούν σε σύντομες παρενθέσεις. Οι στίχοι 1-2 μας λένε ότι ο Ιησούς παραδόθηκε στον κυβερνήτη. Έπειτα, με τον στίχο 3 ανοίγει μια παρένθεση όπου μαθαίνουμε πολύ σύντομα τι συνέβη στον Ιούδα. Δεν μας αναφέρετε ΠΟΤΕ ο Ιούδας αυτοκτόνησε αλλά το ΤΙ έκανε. Την παρένθεση σχετικά με τον Ιούδα την διαδέχεται μια νέα παρένθεση οπού ξεκινώντας από τον στίχο 6 μαθαίνουμε πολύ σύντομα, το τι συνέβη με τα τριάντα αργύρια. Ξανά το θέμα δεν είναι το ΠΟΤΕ αυτά συμβήκανε αλλά το ΤΙ συνέβη. Έπειτα ο στίχος 11 μας φέρνει πίσω στο σημείο οπού ο στίχος 2 σταμάτησε δηλαδή στην ανάκριση του Ιησού από τον Πιλάτο. Ο παρενθετικός χαρακτήρας των στίχων 3-10 και το γεγονός ότι αυτά τα οποία περιγράφονται με αυτούς τους στίχους δεν δίνονται με χρονική ακολουθία σχετικά με το κεντρικό θέμα του κεφαλαίου: το πάθος του Ιησού Χριστού, γίνετε φανερό με μια απλή ανάγνωση του αποσπάσματος χωρίς τους στίχους 3-10:
Κατά Ματθαίο 27/κζ/1-2, 11
"Οτε δε έγινε πρωί, συνεβουλεύθησαν πάντες οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι του λαού κατά του Ιησού διά να θανατώσωσιν αυτόν. Και δέσαντες αυτόν, έφεραν και παρέδωκαν αυτόν εις τον Πόντιον Πιλάτον τον ηγεμόνα.........Ο δε Ιησούς εστάθη έμπροσθεν του ηγεμόνος. και ηρώτησεν αυτόν ο ηγεμών, λέγων, Συ είσαι ο βασιλεύς των Ιουδαίων; Ο δε Ιησούς είπε προς αυτόν, Συ λέγεις."
"Οτε δε έγινε πρωί, συνεβουλεύθησαν πάντες οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι του λαού κατά του Ιησού διά να θανατώσωσιν αυτόν. Και δέσαντες αυτόν, έφεραν και παρέδωκαν αυτόν εις τον Πόντιον Πιλάτον τον ηγεμόνα.........Ο δε Ιησούς εστάθη έμπροσθεν του ηγεμόνος. και ηρώτησεν αυτόν ο ηγεμών, λέγων, Συ είσαι ο βασιλεύς των Ιουδαίων; Ο δε Ιησούς είπε προς αυτόν, Συ λέγεις."
Όπως είναι προφανές η παράλειψη των στίχων 3-10 δεν προξενεί καμία απώλεια στην κατανόηση του κεντρικού θέματος του αποσπάσματος. Αυτό αποδεικνύει για μια ακόμη φορά ότι οι στίχοι αυτοί δεν είναι παρά μια παρένθεση.
Για να καταλήξουμε επομένως, ο Ματθαίος δεν προσδιορίζει πότε ο Ιούδας κρεμάστηκε αλλά το τι έκανε. Για να μάθουμε το ΠΟΤΕ το έκανε θα πρέπει να συμβουλευτούμε και τις άλλες Βιβλικές αναφορές για να δούμε τι λένε. Με τα στοιχεία που έχουμε μέχρι τώρα γνωρίζουμε ότι ο Ιούδας είδε τον αναστημένο Χριστό και ότι στην πραγματικότητα ήτανε ζωντανός τουλάχιστον οκτώ ημέρες μετά την πρώτη εμφάνιση στους έντεκα (Κατά Ιωάννη 20/κ/26) . Από την άλλη, ο Πέτρος, μιλώντας μεταξύ της ανάληψης και της Πεντηκοστής (Πράξεις 1/α/15-22) αναφέρει τον Ιούδα σαν νεκρό. Αυτό σημαίνει ότι ο Ιούδας κρεμάστηκε κάποια στιγμή μεταξύ της ογδόης ημέρας μετά την πρώτη εμφάνιση στους έντεκα και της ημέρας που ο Πέτρος μίλησε.
5. Έχει σημασία πότε πέθανε ο Ιούδας;
Για τους αναγνώστες που θα κάνουνε αυτήν την ερώτηση θα πρέπει να πούμε ότι εδώ δεν προσπαθήσαμε απλά να ορίσουμε τον ακριβή χρόνο θανάτου του Ιούδα. Αυτό από μόνο του ίσως να είχε μικρό ενδιαφέρον ΕΑΝ δεν υπήρχαν προβλήματα με την ακρίβεια του Λόγου του Θεού. Πραγματικά δεν θα είχα κανένα πρόβλημα αν ο θάνατος του Ιούδα είχε συμβεί πριν την σταύρωση ΕΑΝ ΚΑΙ ΕΦΟΣΟΝ ο Λόγος του Θεού μου το έλεγε. Σε αντίθεση, έχω όλους τους λόγους να θέλω να ξέρω με ακρίβεια τον χρόνο θανάτου του Ιούδα, εάν νομίζω, εξαιτίας της παράδοσης, ότι ο Λόγος του Θεού μου λέει στο ένα μέρος ότι ο Ιούδας πέθανε πριν την σταύρωση και βλέπω από την άλλη ότι ήτανε παρών μετά την ανάσταση. Σ’ αυτήν την περίπτωση το θέμα δεν είναι πλέον ένα απλό θέμα διερεύνησης του ακριβή χρόνου θανάτου του Ιούδα αλλά ένα θέμα διερεύνησης της ακρίβειας του Λόγου του Θεού. Έχει επομένως μεγάλη σημασία να μάθουμε το πότε ακριβώς πέθανε ο Ιούδας αφού μέσα από αυτό μπορούμε να δούμε ότι ο Βίβλος δεν ανακριβής και αντιφάσκουσα όπως η παράδοση την κάνει να μοιάζει αλλά ακριβέστατη και χωρίς το παραμικρό λάθος όπως της απαιτείται από τον ορισμό της σαν Λόγος ΤΟΥ ΘΕΟΥ.
Αναστάσιος Κιουλάχογλου
Υποσημειώσεις
1. Αν και έχουμε την ευλογία να ανήκουμε στο έθνος στην γλώσσα του οποίου γράφτηκε η Καινή Διαθήκη, δεν θα πρέπει να δίνουμε στις λέξεις της την σημασία την οποία έχουν σήμερα. Επίσης, η σημασία των διαφόρων λέξεων της Καινής Διαθήκης δεν μπορεί να προσδιορίζετε ρητά από την χρήση της αντίστοιχης λέξης από τους συγγραφείς της αρχαίας Ελλάδος. Αντίθετα, θα πρέπει να προσδιορίζεται από την χρήση της λέξης από τον Θεό στον Λόγο Του. Η γνώση αυτής της χρήσης μπορεί να γίνει μέσω των καλούμενων "ταμείων" (concordance) τα οποία είναι κατάλογοι όπου για κάθε λέξη δείχνουν και που χρησιμοποιείται μέσα στην Αγία Γραφή.
2. Για την μοναδική τέτοια αναφορά δες: Πράξεις 6/ς/2.
3. Αυτοί οι δυο δεν ανήκανε στην ομάδα των δώδεκα αλλά ήτανε και αυτοί μαθητές, ακόλουθοι του Χριστού. Ο όρος μαθητής δεν αναφέρετε μόνο στους δώδεκα μαθητές αλλά σε όλους όσους ακολουθούν τον Χριστό όπως σήμερα εμείς.
4. Ένα στάδιο είναι ίσο με περίπου 184 μέτρα. Αυτό σημαίνει ότι η απόσταση των Εμμαών από την Ιερουσαλήμ ήταν περίπου έντεκα χιλιόμετρα.
5. Αν και ο στίχος δεν κάνει καμία ειδική αναφορά σχετικά με το πότε έγινε αυτή η εμφάνιση, μια εξέταση των συμφραζομένων δείχνει ότι ήτανε η πρώτη εμφάνιση του Ιησού στην ομάδα των ένδεκα (τους ονείδισε για την απιστία τους και για το ότι δεν είχανε πιστέψει σ’ αυτούς που τους είπανε τα νέα της αναστάσεως. Αυτό σημαίνει ότι οι ίδιοι δεν τον είχανε δει ακόμη) Αφού σύμφωνα με τις αναφορές των άλλων ευαγγελίων, αυτή η εμφάνιση συνέβη το βράδυ της πρώτης ημέρας της εβδομάδας, μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε ότι η εμφάνιση που περιγράφετε στο κατά Μάρκο είναι η ίδια με εκείνη που είδαμε στο κατά Λουκά και στο κατά Ιωάννη.
6. Για το τελικό στάδιο μιας τέτοιας συναλλαγής δες: Ιερεμία 32/λβ/6-15.
7. Στον στίχο 11, μετά το κλείσιμο της παρενθέσεως, η ανάκριση του Ιησού είναι ακριβώς στο ίδιο στάδιο όπως και στον στίχο 2, δηλαδή ο Ιησούς βρίσκετε ενώπιον του Πιλάτου.
